Ubuntu 25.10 en Fedora 43 stoppen in hun GNOME-edities met ondersteuning voor X11. Dit sluit aan bij eerdere aankondigingen, zowel vanuit de distributies zelf als vanuit GNOME. De nieuwe versie van GNOME (49) biedt geen X11-sessie meer. Fedora 43, de nieuwste versie van Red Hats gratis community-distributie, stapt eveneens over op Wayland.
Hoewel deze overgang volgens The Register te verwachten was, verwacht men wel weerstand van gebruikers. GNOME zal namelijk steeds meer afhankelijk worden van systemd. Op dit moment draait GNOME nog prima op BSD-systemen en Linux-distributies zonder systemd. Dat wordt binnenkort veel lastiger. GNOME beperkt zich meer en meer tot Linux. Tenzij andere ontwikkelaars het werk willen verrichten om GNOME geschikt te houden voor hun besturingssysteem. Dit geldt bijvoorbeeld ook voor Chimera Linux. Dat heeft een FreeBSD-gebaseerde userland en gebruikt GNOME als standaard.
Volgens een bericht van David Mohammed, oprichter en leider van Ubuntu Budgie, in de Ubuntu Budgie Discord, stapt ook Ubuntu Budgie 25.10 over naar uitsluitend Wayland.
De wijziging geldt alleen voor de GNOME-varianten van Ubuntu en Fedora. Beide distributies bieden echter ook andere desktopomgevingen aan. Ubuntu heeft bijvoorbeeld ook versies met KDE Plasma, LXQt, Cinnamon, Kylin, MATE, Unity en Xfce. Al deze bieden momenteel nog X11-sessies aan. Toch is GNOME de standaarddesktop van Ubuntu en Fedora Workstation, en veel gebruikers kiezen die zonder verder te kijken. Alleen gebruikers die bewust een voorkeur voor een andere omgeving hebben, zullen daardoor niet geraakt worden.
Ubunu richt zich al langer op GNOME
Sinds het begin met Ubuntu 4.10 (Warty Warthog) richtte Ubuntu zich op GNOME. Dat veranderde tijdelijk met de introductie van Unity als standaard tussen Ubuntu 11.04 en 17.04. Vanaf Ubuntu 17.10 (Artful Aardvark) werd GNOME opnieuw de standaard – dit keer GNOME 3.
Ook andere Ubuntu-smaken zijn bezig met de overgang naar Wayland. Enkele bieden al gedeeltelijke ondersteuning, zoals de LXQt-desktop in Lubuntu en Xfce in Xubuntu. Fedora biedt naast GNOME ook alternatieven aan zoals COSMIC en diverse tegelscherm-interfaces die uitsluitend Wayland gebruiken.
Niet iedereen is tevreden met deze ontwikkeling. Daarom is recent het Xlibre-project opgericht: een fork van de X.org X11-server. Volgens de initiatiefnemer zijn duizenden bijdragen en verbeteringen aan X11 door de X.org-beheerders geweigerd.
Red Hat als grootste sponsor
Hoewel projecten zoals GNOME en distributies zoals Fedora en Ubuntu open source zijn en gratis worden verspreid, worden ze ondersteund door commerciële organisaties. Red Hat is veruit de grootste sponsor van veel onderdelen binnen het Linux-ecosysteem, waaronder GNOME, systemd, Wayland, en meer. RHEL (Red Hat Enterprise Linux) levert alleen GNOME, en sinds versie 10 is dat alleen via Wayland. Het is logisch dat Red Hat zich concentreert op technologieën die bijdragen aan hun commerciële producten.
De zorgen van de oprichter van Xlibre klinken misschien overdreven, maar zijn vermoedens zijn niet ondenkbaar. Het lijkt aannemelijk dat Red Hat geen belang meer heeft bij het in stand houden van X11. Ook voormalige medewerkers geven aan dat er binnen het bedrijf een sterke cultuur heerst, waarin mogelijk actief wordt tegengewerkt aan het behoud van X11.
Toch zijn er nog steeds valide redenen om X11 te blijven gebruiken. De ontwikkelaar van het Hello System en AppImage, Simon Peter (online bekend als ProbonoPD), heeft een uitgebreide GitHub-pagina waarin hij uitlegt waarom het verstandig is om niet zomaar afscheid te nemen van Xorg.
Soms wordt gesuggereerd dat dezelfde teams achter zowel X11 als Wayland zitten, maar dat is niet helemaal juist. De X.org Foundation houdt zich bezig met meerdere projecten, waaronder DRM, Mesa, Wayland en X11. Freedesktop.org, ooit X Desktop Group genoemd, coördineert de ontwikkeling van veel desktoptechnologieën voor Unix-achtige systemen.
Het is belangrijk te beseffen dat X.org weliswaar de referentie-implementatie van X11 ontwikkelt, maar dat het nooit de enige implementatie was. X.org ontstond rond 2004 uit een afsplitsing van XFree86, dat nog steeds bestaat. Er zijn ook andere actieve forks. OpenBSD gebruikt bijvoorbeeld Xenocara. FreeBSD en NetBSD hebben eigen X11-servers. Voor macOS is er XQuartz, en ook commerciële Unix-varianten zoals Solaris, AIX en HP-UX hebben hun eigen implementaties.
Zelfs op Windows zijn er X11-servers beschikbaar, zowel commerciële als open source, zoals VCXsrv, Xming en Cygwin/X. Veel hiervan gebruiken X.org-code, maar ze worden onafhankelijk onderhouden. Ook als Red Hat en X.org zouden stoppen met ondersteuning, betekent dat niet het einde van X11.
In een ideale wereld zouden initiatieven als Xenocara en Xlibre kunnen samenwerken aan een nieuwe referentie-implementatie van X11. Maar zelfs zonder dat blijft X11 bestaan buiten de Linux-wereld – en zelfs als GNOME en KDE het laten vallen, blijven er genoeg andere desktopomgevingen die het wel blijven gebruiken.